Hoşdere Caddesi’nin Gemi Evi
Mimar Danyal Tevfik Çiper’in (1932-2008) “Gemi Ev” olarak bilinen yapısı, kent belleğine yerleşmiş bir modern mimarlık örneğidir. “Özkanlar Evi” adıyla projelendirilip inşa edilmiş (1968-69) ve 1970’de kullanılmaya başlanmış olan yapı, Hoşdere Caddesi ile Fuar Sokağı’nın köşesinde, 51 yıldır semtin nirengi noktalarından biri. Taşıtların Yukarı Ayrancı güzergâhında, tepeyi aşıp Çankaya’ya eriştikleri ya da Atakule tarafından Meclis’e doğru indikleri bir ara konumda olduğundan, önünden gelip geçeni çoktur.
Semt sakinleri arasında “Gemi Ev” olarak anılmaya başlanınca, kayıtlara da öyle geçmiş. Son zamanlarda esnaf tarafından “Gemili Ev” olarak da adlandırılır oldu. Mimarlık dünyası ise binayı, modern mimarinin öncülerinden Frank Lloyd Wright etkisiyle ve Wright’ın ünlü Guggenheim Müzesi’ne referansla konumlandırır. İçinde yaşayanlar içinse bina, planı kesiti ve detaylarıyla, yaşanan mimaridir.
Yazıda binayı, değinilen bu üç açıdan ele alıyorum: hakkındaki söylentiler, mimari özellikleri ve içinde yaşayanlar için anlamı.(1)
1. Söylence ve Gerçek
Gemi Ev, kendi çapında bir söylence kaynağıdır. Hakkında yayılmış şehir efsanelerinin başında, denizi ve gemileri çok seven bir aile tarafından yaptırılmış olduğu gelir. Güverte benzetmesi yapılan teras katında bir yüzme havuzu olduğu söylenir. Hatta havuzun açıkta değil, evin içinde yer aldığı söylentisi de var. Bir rivayete göre, içinde bir mescit vardır. Bina, toplumsal analizlere de konu olmuştur zamanında. İnşa edildiği sırada henüz yapılaşmamış olan semtin yakın çevresindeki gecekonduları inceleyen öğrenci grupları, Gemi Ev’i bozuk düzenin tipik bir burjuva villası olarak örnek görmüşlerdir.
İşin gerçeği, binanın öncelikle “villa” değil, altı daireden oluşan bir apartman olduğudur. Zemin ve birinci katlarda ikişerden dört daire, ikinci kattan sonra ise teras katını da kullanan iki dubleks daire bulunur. Zemin kattaki iki daire kiraya verilmek üzere düşünülmuş, üst katlar Özkan ailesinden üç kardeş ve anne-babaları için planlanmış. Bodrum kat ve çekme teras katıyla birlikte beş katlı olan binanın villa ölçeğinde algılanabilişi, mimar elinden çıkmış olmasındandır. İyi bir mimar, yerine göre küçük olanı büyük, büyük olanı küçük gösterebilen bir sihirbazdır. Burada katların birbirini aynen tekrar ettiği standart apartman cephelerinden farklı olarak, binanın bütünsel bir kompozisyona sahip oluşu, tekil bir yapı izlenimi bırakır.
Gelelim “gemi” takıntısına. Mimar, gemi şeklinde bir bina yapma niyetiyle yola çıkmadığı gibi, mal sahiplerinin de böyle bir talebi söz konusu olmamış.(2) Özkan ailesinden şu an apartmanda yaşayan tek aile var; anlatılan o ki, aile fertlerinin gündelik yaşamlarına ilişkin talepleri dışında bir yönlendirme yapılmamış, mimar tamamen özgür bırakılmış. Binanın gemiye benzetilmesi üzerine mimarın yorumu şöyle: “Bu yapı aerodinamik bir çalışmadır. Aerodinamik olduğu için diğer aerodinamik kalıplara benzer. Pek çok kişi binayı gemiye benzeterek aerodinamik olduğunu vurguluyor. Çünkü aerodinamiği gemiden tanıyorlar. Böyle anılmasında benim açımdan bir sakınca yok.”(3)
Açık ya da kapalı “yüzme havuzu” tamamen efsane ise de, “mescit” rivayetinin mimari bir öyküsü var. Mimar, aile fertleriyle teker teker konuşarak yaşam tarzlarını anlamaya çalışmış. Ömrü ev işleriyle geçen büyük hanım, günlük mahallerin geniş, ferah ve caddeyi görür şekilde olmasını istemektedir. Eşinin isteği ise salonun bir bölümünün namaz kılmaya olanak tanıyacak şekilde düzenlenmesidir. Böylece, zemin üstündeki ilk katın caddeye bakan ön cephesinde tamamen şeffaf ve tamamen sağır iki bölüm ortaya çıkar. Cephenin bir yarısı mutfak ve ütü-dikiş odasını da içine katarak balkona açılırken, diğer yarısındaki oturma bölümü penceresiz, dairesel bir mekân olarak tasarlanır. Binaya Guggenheim görünümünü sağlayan bu yuvarlak çıkma ince bir bant pencere ile aydınlanmaktadır.
1980 sonrası yaşanan ekonomik krizde Özkan ailesi için yapılmış daireler, biri dışında el değiştirir. Hoşdere yönündeki zemin üstü iki dairede, yapının karakteri içte tamamen yok edilir. Üstteki daireyi 1993 yılında satın alan mimar çiftin giriştiği iki tadilat var (1994 ve 2012). Birincisinde, modernist mekânı örten ağdalı dekorasyonun ve kimi eklentilerin izlerini silmekle uğraşıldı.(4) İkincisinde ise açık plan ve akıcı mekân anlayışını yok eden fuzuli kapılar ve duvarlar kaldırılarak, mekân yeniden özgürleştirildi.
2. Tasarım, Uygulama, Eleştiri
Binanın tasarlandığı 1968 yılında bugünün Hoşdere Caddesi, o günkü adıyla Ahmet Cevdet Sokağı, yapılaşmaya daha yeni başlamaktadır. Dönemin imar mevzuatı, köşe parsellerde toplam metrekareyi aşmamak koşuluyla, binanın konumu ve boyutlarında değişiklik yapılmasına olanak tanımaktadır. Binanın cadde ve arka cephelerindeki cömert kapalı çıkmalar, mimarın pafta üzerine işlediği hesaplama notuyla onaydan geçmiştir.
Birinci kattaki dairesel kapalı çıkma ile hemen üst katındaki yarım daire balkon, yarıçap olarak 4 metre konsol (altında taşıyıcı olmayan) çıkmalardır. Balkonu örten üst saçakta ise görsel etkisi daha fazla olan köşeli 4 metre konsol, dönemi için cesur bir ölçü sayılır. Sıradan yapı pratiği için bugün bile cesurdur. Yapının kolona kirişe boğulmadan narin bir taşıyıcı sistemle çözülmesinde, mimarın ana kararlarını hesaba döken İnşaat Mühendisi Eral Soner’in payı vardır. Müteahhitlik hizmeti alınmamış; uygulamanın tamamı mimarın gözetiminde gerçekleşmiş. İçte ve dışta traverten kaplama ve mermer detayları, özgün ceviz kapılar ve sabit mobilyalardan geriye ne kaldıysa, tasarımı Danyal Çiper’e aittir.
Bina 70’li yıllarda kent peyzajına egemen olmaya başlayan mimarsız, tasarımsız apartmanlar arasında şaşırtıcı formuyla dikkatleri çekti. Binanın o yıllarda meslek ve eğitim ortamlarında konu edilişi, genellikle “biçimcilik” yönünde olmuştur. Dönemin mimarlık öğrencileri binayı gizli bir hayranlıkla izlemiş, sezgileriyle güzel bulmuş, ama bunu yüksek sesle savunamamışlardır. Binanın konusu geçtiğinde “aşırı Wright etkisi” ya da “yerli Guggenheim” gibi tanımlarla dudak bükülmüştür. 1973 tarihli bir mimarlık kitabında, binanın fotoğrafıyla birlikte sadece şu ifade yer almaktaydı: “Ankara Çankaya’da bir ev. Biçim kaygısının egemen olduğu bir ürün.”(5)
Biçim kaygısının günah addedilişi, aslında büyük ölçüde biçim üzerinden yapılagelen mimarlık eleştirisinin garip bir çelişkisidir. Biçim kaygısı olmayıp sadece “işlevin çözümü” ile meşgul görünen üstünkörü mimarlık pratiği o yıllarda iyice yerleşti. 80’li yıllarda ise mimaride ortodoks modernliğin dışında durmuş “başka modernist”ler yeniden keşfedilmeye başlandı. Mimarlar Odası’nın gölgede kalmış kıdemli mimarları onurlandırmaya başlamasıyla, Danyal Çiper ve Gemi Ev yeniden gündeme geldi ve incelemelere konu olmaya başladı.(6) 1995 tarihli bir söyleşide, mimarın Gemi Ev üzerine yukarıda değinilen tanımlamaya ne kadar içerlemiş olduğu anlaşılıyor:(7) “Kendi mimarlık değerlerinin ne olduğunu bilemediğim bazı kişiler binanın şekilci olduğunu söylediler. Bu eleştiriyi haklı görmem mümkün değil.”
Binanın cesur konsolları, yatay bant pencereleri ve taşıyıcılardan kurtulmuş köşeleriyle, Frank Lloyd Wright’ın mimarisini akla getirmesi doğaldı. Bembeyaz kütlesi, yuvarlak çıkması, açılı parapetleri ve modernist bezemesiyle, Guggenheim çağrışımı da belirgindi. Sadece dış görünümüyle değil; içte akıcı mekân, taş duvar, ahşap bölücü ve tasarlanmış mobilyalarıyla da Wright’ın “organik mimari” ekolü içinde tasarlanmış olduğuna kuşku yok. Sözü yine mimara bırakmalı… Danyal Çiper’e binalarının Wright’ınkilerle benzeşmesi üzerine kinayeli bir soru yöneltildiğinde, cevabı şöyle olmuş:(8) “Benim binalarım Wright’ınkilere benziyor, sizinkilerse hiçbirşeye benzemiyor.”
3. Yaşanan Mimari
Bina son yıllarda iyice köhneleşti, fakat ruhu yok edilemiyor. Doğrama değişiklikleri nedeniyle dış cephesindeki ince ayarların kaybolmasına rağmen, genel fizyonomisi sürmekte. Form, mekân, strüktür, detay… Mimarın bu unsurlar üzerindeki hakimiyeti, bina yaşlansa da sürüyor ve içinde yaşayanları etkiliyor. Sürekli bant pencereler ile ışığa yöneliş ve dışarıya kesintisiz bakış, mimar olsun olmasın herkese modernist mekânı farkettirmiştir örneğin. Mimar olanlar bir şey daha farkeder: bant pencere ve konsolların sürekli olduğu bina çeperi boyunca hiç mi su oluğu inmiyor?
Büyük lomboz ile ters yarım daire pencereler mimar olmayanlara orijinallik olarak görünür. Evde yaşayan çocuklar içinse türlü türlü oyun ve düş kurmaya yarar. Mimarların “ışıklık” dediğine onlar “tavan penceresi” der; oradan aydedeye ve yağmura bakarlar. Cesur konsollar dıştan fotojenik görünürse de, moment diyagramından haberdar olanlara, içte biraz ürkütücü gelir… Odalardan, salondan, mutfaktan, her yönden çıkılabilen irili ufaklı dış mekânlar, yaşanan pandemi sırasında nasıl da işe yaramıştır!
Dubleks dairelerde merdiven, mekânı özelleştiren ana unsurdur. Yaşam merdivenin etrafında gelişir. İnenler, çıkanlar, oturanlar, sahanlıkta durup asağıya/yukarıya seslenenler, sahanlığa kadar çıkarılan dolu tepsiler, sahanlığa kadar indirilen boş tepsiler ve sahanlık parapetinden hayatı izleyen kediler… Apartman holündeki ana merdiven, dairedekilerin bir boy büyüğüdür. Mermer çıtalarla profillenip gömme süpürgeliklerle bitirilmiş merdiven basamakları, konukların dikkatini çeker. Geniş, ışıklı bir merdiven holünde basamakları kuş gibi çıkan konuklar sorar: Böyle merdiven holü yapmak çok mu zordur, niye yapılmıyor artık?
Başlıca nedenleri şöyle sayılabilir soranlara: Santimetreyi hesaplayan müteahhitler ve konut şirketleri mimarın ışıklı hol ve rahat merdiven tasarlamasına izin vermezler. Mimarların da çoğu bu rejime ayak uydurmuş, iyi merdiven yapamaz olmuşlardır. Böyle pek çok tasarım bilgisi, rant ve stil teknikerliğinin yararcı bilgisi yanında fantezi kalmıştır. Konut artık “meta” konumundadır. Mal-maliyet merceğinden bakıldığında, kötü tasarımın bedeli ile iyi tasarımın değeri ve anlamını tartmak olanaksızdır.
Gemi Ev yapıldığında çevresindeki binalarla maliyet farkının yok denecek kadar az oluşunu hesaplamış olan mimarın, bu konudaki yorumu da şöyleydi:(9) “Demek ki binanın güzel olması, bir karakteri ve fonksiyonel endişeleri olması, binaya ek bir maliyet getirmemektedir.”
NOTLAR
(1) Bu yazıyı, Danyal Çiper’in 25 Ekim 2008 tarihinde vefatından sonra yayınlanmış iki yazımdan yola çıkarak derledim: A. Balamir (2008), “Mimar Danyal Çiper’in Ardından: Ankara’nın Gemi Evi,” Bülten, Mimarlar Odası Ankara Şubesi (65), 42-45; ve A. Balamir (2013), Ankara’nın Gemi Evi, Tavizsiz Bir Modernist Mimar: Danyal Tevfik Çiper, der. Müge Cengizkan, Arkadaş Yayınevi, 23-27.
(2) Binanın tasarım ve yapım sürecine ait bilgileri, Özkan ailesinin apartmanda yaşamayı sürdüren fertlerinden, Ayça ve Şener Arıkan’dan aldım.
(3) Selda Başbuğoğlu (1995), “Bir Mimar: Danyal Tevfik Çiper,” Mimarlık (264), 20-27.
(4) 6 numaralı dairede özgün tasarımın nasıl değişime uğradığını konu eden, deneme türünde bir yazı: A. Balamir (1995), “Gemi Ev’le Gecikmiş Bir Tanışma,” Mimarlık (264), 28-29.
(5) Metin Sözen, Mete Tapan (1973), 50 Yılın Türk Mimarisi, İş Bankası Kültür Yayınları, s. 331.
(6) Mimarlık dergisinin bu konuda öncü olan 264. sayısından sonra, 1995), Danyal Çiper’in dergiye ikinci konuk edilişi: Hasan Özbay, Müge Cengizkan (2002), “Retrospektif: Danyal Tevfik Çiper”, Mimarlık (307), 26-35. Listeye eklenebilecek tez ve konferans sunumları dışında, mimarlık ortamı için önemli bir yazı: Uğur Tanyeli (2013), “Öngörünüm: Danyal Çiper: Bir İtiraf ve Çok Gecikmiş Bir Saygı Duruşu ve Bir Yorum,” Arredamento Mimarlık, Ekim, 6-7.
(7), (8), (9) Alıntılar Danyal Çiper’le söyleşiden: S.Başbuğoğlu (1995), a.g.y.